در بسیاری از فرهنگ های جهان می توان ردپای وسواس فکری را پیدا کرد؛ مثلا در هندوستان، مردم به صورت ممتد و وسواس گونه بوق می زنند؛ یا در فرهنگ ایرانی چیزی وجود دارد به عنوان «تعارف» که نوعی وسواس فکری جمعی است. به نظر من حجاب اسلامی هم چیزی از همین جنس است، یعنی در واقع نوعی وسواس فکری است که در ناخودآگاه جمعی مسلمانان جهان وجود دارد.

درباره ی تکنولوژی

برای من تکنولوژی چیزی شبیه به شعر است؛ شبیه به یک اثر هنری است. محصولی از نبوغ و انجینوئیتی انسان. من از تکنولوژی به این دلیل لذت می برم که یک  «محصول» است، یک میوه است؛ محصول تلاش تاریخی انسان برای کانترپروگرامینگ طبیعت به نفع خودش، حتی به نفع باقی طبیعت گاهی. میوه ی عصیان انسان در مقابل ساخت طبیعت؛ در مقابل «انتخاب طبیعی». به این معنی تکنولوژی معنی مضاعفی به «امر طبیعی» می دهد؛ چیزی بین «طبیعت» و «ناطبیعت».

درباره ی کتاب «تاریخ اجتماعی رسانه ها: از گوتنبرگ تا اینترنت»

این روزها در حال مطالعه ی کتاب «تاریخ اجتماعی رسانه ها: از گوتنبرگ تا اینترنت» + + نوشته ی دو مورخ برجسته ی اجتماعی-فرهنگی، ایسابریگز+ و پیتر برک+ هستم. کتاب را دکتر حسن نمک دوست تهرانی+ ترجمه کرده (که واقعا ترجمه ی خوبی است) و انتشارات همشهری آن را در سال 1391 منتشر نموده است.   

کتاب 8 فصل دارد. در فصل اول، «درآمد»، به اهمیت مطالعات رسانه پرداخته شده و همچنین روایتی از بافت اجتماعی و جایگاه ارتباط (شفاهی) در اروپای قرون وسطی ارائه داده که در آن به تاثیرات متقابل اجتماع و رسانه در جوامع غربی اشاره شده است. در فصل دوم، «انقلاب چاپ در گستره ی تاریخ»، ابتدا به زمینه های نوآورانه ی فنون چاپ در اروپای قرن 15 و سپس به تاثیرهای اجتماعی و سیاسی «صنعت چاپ» همزمان با پیشرفت های فنی در این صنعت اشاره شده. در این فصل تاثیر چاپ بر انواع ارتباط شفاهی،نوشتاری، دیداری و چند رسانه ای و همین طور موضوع سانسور و موضوعات جدیدی مانند مالکیت فکری، تجاری شدن اوقات فراغت و سواد بررسی شده اند. در این بخش همچنین به تفضیل به موضوع کتاب و فرهنگ کتابخوانی در اروپای در حال تغییر اشاره شده.

فصل سوم کتاب، «رسانه ها و گستره همگانی در اروپای آغازِ مدرن»، از شگفت انگیزترین فصل های کتاب است که همراه با اشاراتی به تاثیرات اجتماعی-سیاسی چاپ (که در فصل پیش به آن پرداخته شده) به نتایج عینی این تاثیرها و بررسی انقلاب های مذهبی، نهضت اصلاح دینی ِ مارتین لوتر بر علیه کلیسای کاتولیک، جنگ های مذهبی در هلند، انقلاب پیوریتن ها در انگلستان، نهضت روشن گری و انقلاب فرانسه و نحوه ی بهره مندی آن ها از چاپ برای گسترش و پیگیری اهداف شان و در نهایت شکل گیری «گستره ی همگانی» می پردازد.

فصل چهارم کتاب، «فناوری ها و انقلاب ها» گزارش جذابی است درباره ی پیشرفت های تاثیر گذار علم و فن آوری های جدیدِ نیروی بخار، راه آهن و الکتریسیته و تاثیرات جمعیت شناختی، اقتصادی و اجتماعی آن ها در کنار اشاره ای به دو مفهموم طبقه و توده. همین طور گسترش رسانه های چاپی و رواج نمایشگاه ها در اروپای قرون نوزده و بیست. فصل پنچم، «فرآیند ها و نقش های نو» را نیز می توان به نوعی ادامه ی همان گزارش دانست که به پیدایش علوم، فن آوری ها و رسانه های نو در نتیجه ی این پیشرفت های علم و فن آوری و بررسی تاثیرات اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی هر کدام اشاره می کند. مهمترین این فناوری ها و سپس رسانه های جدید که در فصل پنجم به آن ها اشاره می شود عبارتند از: راه آهن، کشتیرانی، پُست، تلگراف، تلفن، بی سیم (در ادامه رادیو)، عکاسی، سینما، تلویزیون، گرامافون و برخی پیشرفت های تازه تر مثل صنایع اتومبیل سازی و هواپیما.

فصل ششم، «اطلاعات، آموزش و سرگرمی»، چنانکه خود نویسندگان اشاره کرده اند به بررسی یک «ثالوث مقدس» می پردازد. در این جا مراد از ثالوث مقدس، اشاره به 3 کارکرد اساسی رسانه،  یعنی اطلاعات، آموزش و سرگرمی است. در این فصل به بررسی ِ تلفیق این این سه حوزه برای پیدایش و گسترش رویکرد های رسانه ای جدید و شکل گیری «مخاطب توده ای» با بررسی مطبوعات، رادیو و در نهایت تلویزیون پرداخته می شود. فصل هفتم، «همگرایی»، به بررسی تاریخی و همین طور اجتماعی-سیاسی و اقتصادی پدیده ای در تاریخ ارتباطات می پردازد که از عنوان همگرایی برای آن استفاده شده؛ تاثیرهای «رایانه، ترانزیستور، مدارهای یکپارچه و دیجیتالی شدن» که گنجینه ی بسیاری غنی ای از اطلاعات و مثال های تاریخی همراه با تحلیل هایی درخشان در اختیار خواننده قرار می دهد. فصل هشتم کتاب، «چم و خم های فصای سایبر» چنانکه از نام آن پیداست، به بررسی نتایج انقلاب دیجیتیال، تاثیر روابط کامپیوتر واسط بر ساختار رسانه ای و همین طور فضای پیچیده ی رسانه ی جدید می پردازد. در نهایت این کتاب با یادداشت های هر بخش که در آن توضیحاتی درباره برخی از مفاهیم هر فصل و همین طور معادل انگلیسی بعضی نام ها و برخی اصطلاحات آمده است، بخش سالشمار، منابعی برای مطالعه بیشتر و نهایتا نمایه ی موضوعی پایان می یابد.

برای نقد و بررسی این کتاب هم از قرار جلساتی برگزار شده که در آن اساتید علوم ارتباطات و مطالعات رسانه در تهران به نقد و بررسی کتاب پرداخته اند. لینک گزارش یکی از این جلسات را + اینجا ببینید. 

شهرها، بافته های دنیای مدرن

واژه ی مدرنیتی از واژه ی لاتین "مدرنوس" به معنی «لحظه ی حال» که در قرن پنجم میلادی برای اشاره به تمایز دوره ی جدید ِ مسیحیت از دوره ی پیشین پگان مورد استفاده قرار میگرفته، استخراج شده. اعتبار استفاده از واژه ی مدرنیتی را به شارل پی‌یر بودلر فرانسوی داده اند؛ در حقیقت اینجا از مدرنیتی دوباره برای تاکید بر یک انفصال تاریخی (پایان یک دوره و ورود به یک دوره ی جدید) استفاده شده است. بودلراعتقاد داشت وظیفه ی هنر این است که روح گذرا و ناپایدار و همواره در حال دگرگونی زندگی دراین دوره ی جدید را ثبت کند.

گسترش مفاهیم و جریان های فلسفی جدید با محوریت خرد انسان و اهمیت بکاربردن روش های تجربی برای کسب آگاهی به گسست معرفتی با کیهان‌شناسی ارسطویی و ایجاد علوم جدید، انقلاب صنعتی و تکنولوژی انجامید (جهانبگلو، 1384) تا انسان بتواند طبیعت را هرچه بیشتر مهار کند. باز هم متاثر از گفتمان فلسفی جدید، وقایع و تحولات اجتماعی-سیاسی، ساختار قدرت سنتی را برای همیشه تغییر دادند ومفاهیم جدیدی مثل گستره اجتماعی، اهمیت آرای عمومی و حقوق شهروندی پایه های آنچه را «مدرنیته ی سیاسی» می دانند تشکیل دادند. گسترش علوم و تغییرات اجتماعی-سیاسی به گسترش تولید و تجارت در مقیاس جهانی انجامید و منشا مفاهیم جدید در اقتصاد سیاسی از قبیل سرمایه داری شد. اشکال جدید رسانه و زیبایی شناسی با خود پدید آورد و منشا تحولات فرهنگی در گوشه گوشه جهان شد. 

این «دوره ی جدید» را باید بصورت شبکه ی درهم تنیده ای از عناصر گوناگون درک کرد، چیزی شبیه به یک بافته ی رنگارنگ. اگر به گفته ی بودلر برگردیم و بدنبال راهی بگردیم که تحولات این بافته ی هزار رنگِ همواره در حال تغییر را ثبت کنیم، شاید مطالعه ی تحولات شهرها بهترین راه باشد. شهرها، خصوصا کلانشهرها بافته های دنیای مدرن هستند؛ اساسا روح شهر در عین ایستایی، تحول و حرکت است، چنانکه بودلرمی گوید گذرا و ناپایدار. خاصیت شهرها این است که این تحولات را رج به رج در خود ذخیره کرده اند، پارچه هایی که همچنان در حال بافته شدن هستند، با نقش هایی هر روز جدیدتر، رنگارنگ تر و پیچیده تر.